Lé là một hiện tượng bất thường trong sự phối hợp của hai mắt khi thực hiện động tác nhìn. Bình thường, khi nhìn, hai mắt chúng ta luôn cùng hướng về sự vật đang được quan tâm, bất kỳ một sự di chuyển nào của vật thể đó đều gây ra một sự chuyển động hết sức nhịp nhàng của cả hai mắt về phía mục tiêu, sự phối hợp tuyệt vời và rất “ ăn ý” của đôi mắt sẽ làm cho cái nhìn của bạn trở nên linh hoạt và dường như “có hồn” hơn, nhưng điều trọng là chính sự phối hợp này sẽ giúp chúng ta phân biệt rõ ràng vị trí tương đối của các vật dưới góc độ không gian ba chiều.

Tuy nhiên, không phải lúc nào bạn cũng may mắn sở hữu một đôi mắt biết “vâng lời” . Rất nhiều phiền toái sẽ xảy ra khi một trong hai con mắt không tuân theo mệnh lệnh của bạn, lúc đó chỉ có một mắt nhìn vào vật tiêu còn mắt kia lại “lạc hướng” ra khỏi đích ngắm, con mắt này có thể di chuyển quá mức vào bên trong ( lúc này gọi là lé trong), hoặc ra phía ngoài (gọi là lé ngoài) hoặc theo hướng lên trên – xuống dưới (gọi là lé đứng), đôi khi có thể có động tác xoay. Trong phần lớn các trường hợp, con mắt bị lé tức là con mắt không nhìn vào vật tiêu sẽ giống như bị bất hoạt về mặt cảm nhận thị giác, nếu không sẽ gây hiện tượng nhìn một thành hai hoặc nhìn chồng hình lên nhau rất khó chịu. Khi bị lé, chúng ta chỉ nhìn bằng một mắt nên bị mất khả năng phân biệt không gian ba chiều, sự xác định khoảng cách tương đối giữa các vật sẽ khó khăn hơn, do vậy, ít nhiều làm ảnh hưởng đến năng lực thị giác của bạn. Lé có thể chỉ luôn luôn xảy ra ở một mắt gọi là lé một mắt, hoặc lúc thì con này lé, lúc thì con kia lé gọi là lé luân phiên. Lé có thể là bẩn sinh (xuật hiện từ khi mới sinh hoặc được phát hiệnh trước 6 tháng tuổi) hay có thể là lé mắc phải xuất hiện muộn hơn. Ngoài ra còn có thêm một loại lé mà nguyên nhân là do tổn thương dây thần kinh chi phối cho một hoặc nhiều cơ vận nhãn gọi là lé liệt. loại này thường xuất hiện sau chấn thương hoặc trong bệnh cảnh u bứu, bệnh lý thần kinh, mạch máu…


Lé là một bệnh có thể chữa được. Tuy nhiên do thiếu thông tin nên hầu hết những người bị lé thường chấp nhận chịu cảnh “Con thời đậu lại con thời bay đi”, cái nhìn thường thiếu tự tin và ít nhiều bị mặc cảm. Bên cạnh đó năng lực thị giác cũng giảm sút vì thiếu đi sự phối hợp hoạt động của hai mắt. Việc điều trị lé không chỉ đơn thuần là làm cho người bệnh hết lé để cải thiện về mặt thẩm mỹ mà quan trọng hơn nữa là quá trình phục hồi thị lực mắt lé và khả năng phối hợp thị giác hai mắt.

Tuỳ từng trường hợp cụ thể mà bác sĩ nhãn khoa sẽ áp dụng những phương pháp điều trị khác nhau, có thể từ việc điều chỉnh kính thích hợp, tập các bài tập đơn giản hoặc có thêm các phương tiện hỗ trợ, sau hết là bằng phẫu thuật can thiệp lên các cơ vận nhãn, phương pháp này rất an toàn và hiệu quả, tỷ lệ thành công cao. Riêng đối với những trường hợp lé một mắt, việc phát hiện và điều trị sớm ở trẻ nhỏ là rất quan trọng vì đây là giai đoạn vừa phát triển vừa hoàn thiện chức năng thị giác của trẻ, vùng não chi phối cho chức năng thị giác chỉ phát triển hoàn chỉnh khi nó nhận được sự kích thích liên tục từ ngoài thông qua sự tiếp nhận hình ảnh của mắt và sự truyền tải tín hiệu của đường dẫn truyền thần kinh thị giác. Quá trình này sẽ kết thúc trước lúc trẻ lên tám tuổi. Khi mắt lé bị “bất hoạt” về chức năng thị giác cũng có nghĩa là vỏ não thị giác cũng bị ức chế. Nếu vùng này bị ức chế liên tục sẽ dẫn đến hiện tượng mắt lé có thị lực rất thấp mà thuật ngữ chuyên môn gọi là “nhược thị”. Nhược thị có thể tồn tại vĩnh viễn nếu không được phát hiện và điều trị kịp thời. Vì vậy bố mẹ nên đưa trẻ đi khám ngay nếu nghi ngờ bé bị lé để phòng tránh hiện tượng nhược thị rất đáng tiếc cho trẻ. Ngoài ra, nếu ngay từ đầu hai mắt đã không có sự phối hợp với nhau mà không phát hiện kịp thời để được hỗ trợ từ các bài tập chuyên biệt, bé sẽ không thể có được khả năng phối hợp thị giác hai mắt.

1. Những quan niệm sai lầm về bệnh lé

Có một số người cho lé là tật trời sinh mà đã là tật thì không có khả năng chữa trị. Cũng lại có người cho lé là hiện tượng bên ngoài, nhất là ở trẻ em, thì đó lại là “lé duyên” không cần phải chữa.

Do nhận thức chỉ coi đó là một vấn đề thẩm mỹ, nên không tích cực đưa trẻ đi chữa lé, mà không nhận thấy sự thương tổn về chức năng thị giác và nếu không chữa trị thì mắt lé trở thành mắt mù lòa.

Có một vài thông tin trên báo chí về việc điều trị lé bằng cách bịt kín mắt lành trong một thời gian… Bịt mắt là một trong phương pháp chữa lé, nhưng không phải trong những trường hợp nào cũng áp dụng, bịt trực tiếp hay gián tiếp (bằng
thuốc, bằng kính), bịt từng lúc hay thường xuyên… Vì vậy đòi hỏi phải có sự theo dõi quản lý của một phân khoa sâu và những chuyên viên chỉnh quang chứ không phải bác sĩ nào cũng am hiểu thành thạo. Cho nên càng không nên tự chữa ở nhà.
Vậy tốt hơn hết là thấy con trẻ có mắt không bình thường, nhìn lệch, nhìn nghiêng hay quay đầu khi nhìn, mắt hiếng, mắt lé… đều đưa đến khám ở các
bệnh viện chuyên khoa Mắt, để được chữa trị đúng phương pháp.

2. Điều trị bệnh lé

a. Tuổi cần được kiểm tra, phát hiện và chữa trị tốt nhất là tuổi mẫu giáo, từ 2 đến 6 tuổi. Vì kết quả phục hồi chức năng thị giác tùy thuộc:

- Tuổi của trẻ khi bắt đầu điều trị, tuổi càng bé càng dễ phục hồi; nhiều tác giả đã khẳng định nếu được chữa trị trước 3-4 tuổi, kết quả tốt được 92%, 6-8 tuổi được 62%, và trên 10 tuổi chỉ còn 18%.

- Thời gian bị lé lâu hay mới, với bệnh càng lâu, thành cố tật, càng khó phục hồi.

- Phụ thuộc vào kiểu định thị, tức là tính chất của bệnh cũng ảnh hưởng nhiều đến kết quả điều trị.

b. Việc điều trị lé có nhiều phương pháp, trước hết là phải điều trị nhược thị, nghĩa là phải phục hồi thị lực cho mắt lé: bằng cách điều chỉnh kính đúng số cận, viễn hay loạn thị hoặc bằng luyện tập với nhiều phương tiện: xếp hình, đồ hình, thêu may, xâu hạt cườm… bằng mọi cách tập cho mắt lé tập trung nhìn chính xác vào hình vật. Rồi luyện tập trên máy chỉnh quang (synophtophore) để phục hồi hợp thị cả 2 mắt. Đó là những dụng cụ chuyên dùng cho trẻ con nên được xây dựng trên nguyên tắc khoa học chính xác, nhưng thể hiện bằng các hình vẽ (như trò chơi) dễ hiểu, hấp dẫn đối với trẻ em.

Nếu mắt lé bị nhược thị không do tật khúc xạ, mà do một bệnh khác như đục thủy tinh thể, sụp mi… thì phải giải quyết bệnh đó trước rồi mới luyện tập hợp thị. Cũng có thể là do tổn thương thần kinh, hay tại các cơ vận động, thì lại phải giải quyết bằng vật lý trị liệu, bằng phục dược hoặc bằng phẫu thuật. Mắt lé cũng phục hồi sau khi được điều trị đúng nguyên nhân.

Nói chung là bệnh lé chữa được, nhất là nếu được chữa trị sớm. Nhưng điều trị nhược thị của mắt lé là quan trọng hàng đầu. Vì vậy điều trị lé ngoài sự tinh thông về chuyên khoa, còn đòi hỏi sự kiên trì, cần mẫn của thầy thuốc, kỹ thuật viên chỉnh quang, của gia đình và của bệnh nhi phối hợp.

Ở các nước phát triển, khoa điều trị lé trẻ em được phát triển rộng rãi. Nhưng ở Việt Nam, chỉ mới có khoa điều trị lé ở Hà Nội, Hải Phòng và TP HCM.

c. Người lớn lé có chữa được không? Nếu ở người lớn, thì việc chữa trị lé chỉ giải quyết vấn đề thẩm mỹ, tức mổ để điều chỉnh các cơ vận nhãn cho cân bằng, chứ không có khả năng phục hồi thị lực của mắt lé. Vì vậy nên sau một thời gian dễ bị tái phát, và mắt lé vẫn là mắt nhược thị.