Điều gì xảy ra nếu thiếu hoặc thừa iode?

Theo kết quả điều tra của dự án phòng chống thiếu iode, trong hai năm 2008-2009 tình trạng thiếu hụt iode đã quay trở lại một số vùng miền trên cả nước. TTO giới thiệu bạn đọc bài viết của BS Lê Thúy Tươi về sự cần thiết của iode đối với sức khỏe chúng ta.

"Tướng binh" tuyến giáp

Tuyến giáp nằm ở cổ, có hai thùy phải và trái, giữa có một eo vắt qua sụn giáp. Bình thường bạn không nhìn thấy tuyến giáp nhưng khi nó to ra, mắt thường nhìn thấy là bệnh rồi.

Tuyến giáp là một tuyến nội tiết quan trọng vì nó có nhiều chức năng, nếu rối loạn có thể ảnh hưởng đến mạng sống của chúng ta. Tác dụng của nó thông qua hormone chính là Thyroxin.

Có thể kể sơ bộ chức năng của tuyến giáp như sau:

- Tăng tổng hợp protein giúp cơ nở to, rắn chắc.

- Hormone tuyến giáp kích thích tất cả các yếu tố liên quan đến trao đổi carbohydrate, bao gồm tăng khả năng chuyển glucose từ ngoài vào trong tế bào, tăng dự trữ glycogen ở gan và cơ, tăng tổng hợp glucose từ các nguồn thực phẩm. Tất cả tác dụng này được các nhà khoa học cho rằng do hormone tuyến giáp xúc tác quá trình hoạt động của các enzyme tham gia tiêu hóa, hấp thu, vận chuyển và dự trữ glucose.

- Hormone tuyến giáp tham gia quá trình trao đổi (huy động, tổng hợp) chất béo (lipid) nên nếu huy động quá mức sẽ làm acid béo trong máu cao. Tuy nhiên nếu hormone tuyến giáp tăng (trong cường giáp) thì nồng độ cholesterol, triglyceride, phospholipids trong máu lại giảm. Nếu suy giáp thì mỡ trong máu tăng lên đến mức tăng dự trữ mỡ trong gan (gan nhiễm mỡ).

- Hormone giáp làm tăng quá trình trao đổi vật chất ở hầu hết các tế bào trong cơ thể nên nếu thiếu hormone thì trao đổi chất trở nên trì trệ. Tế bào đói năng lượng, thiếu oxy sẽ mệt mỏi, đờ đẫn, không làm việc được.

- Hormone tuyến giáp làm tăng tổng hợp protein trong đó có enzyme, nên khi thiếu hormone thì chuyển hóa vật chất sẽ rối loạn.

- Hormone giáp ảnh hưởng đến trọng lượng cơ thể rất rõ thông qua chuyển hóa cơ bản. Cường giáp chuyển hóa cơ bản tăng, tiêu hao năng lượng nhiều nên thể trọng giảm. Ngược lại suy giáp làm tăng thể trọng.

- Trên tim: hormone giáp làm tăng cường nhịp tim thông qua việc kích thích hệ thống thần kinh tim. Vì thế cường giáp tim đập nhanh, đánh trống ngực, hồi hộp, suy giáp tim đập chậm.

- Trên hô hấp: hormone giáp tăng sẽ làm nhịp thở tăng.

- Trên hệ tiêu hóa: hormone giáp làm tăng cảm giác thèm ăn, tăng tiết dịch tiêu hóa và cường giáp còn tăng nhu động ruột dẫn đến tiêu chảy. Nếu suy giáp thì bị táo bón.

- Trên thần kinh trung ương: hormone giáp làm tăng cường sự nhạy cảm của các neuron thần kinh.Tuy nhiên nếu cường giáp thì gây bồn chồn, mất ngủ, suy giáp sẽ đần độn.

-Trên cơ: hormone giáp làm tăng cường hoạt động của cơ. Nếu cường giáp thì protein của cơ bị phân hủy khiến cơ teo lại, có hiện tượng run cơ, càng chú ý càng run nhiều hơn. Sự run cơ được cho là các synap điều khiển trương lực cơ bị nhiễu do tăng hormone tuyến giáp. Suy giáp thì cơ yếu, uể oải.

- Trên các tuyến nội tiết: hệ nội tiết của chúng ta điều hành theo một trục từ não bộ trở xuống. Nếu tuyến giáp có trục trặc lập tức ảnh hưởng đến toàn bộ hệ thống. Đặc biệt ảnh hưởng trên tuyến sinh dục rất rõ. Cư dân bị bướu cổ do thiếu hormone giáp thì tỉ lệ vô sinh cao, phụ nữ rối loạn kinh nguyệt, có thể mất kinh, nam giới giảm ham muốn. Thừa hormone thì nam giới bị rối loạn cương, phụ nữ giảm ham muốn.

- Trên quá trình phát triển cơ thể: hormone tuyến giáp có ảnh hưởng đến quá trình sinh trưởng của cơ thể. Chúng ta biết rằng hormone giáp cần thiết cho quá trình biến thái (metaphormic change) của nòng nọc.

Bà mẹ mang thai rất nên kiểm tra nồng độ hormone tuyến giáp vì hormone giáp sơ khai kích thích phát triển não bộ của thai nhi. Khi trẻ ra đời nếu ăn uống không đủ iode để tổng hợp hormone giáp có thể gây ra đần độn, không cao được. Đó là lý do tại sao ở nước ta có hẳn một chương trình vận động dùng muối iode để tránh đần độn.

Điều gì xảy ra khi thiếu iode?

Mỗi ngày mỗi người chúng ta cần khoảng 250-750 microgram iode. Iode sẽ theo nguồn thức ăn vào ruột, hấp thu vào máu. Khi dòng máu đến tuyến giáp, các tế bào tuyến sẽ ‘bắt giữ” iode để tổng hợp hormone của tuyến.

Để giúp tuyến giáp có “đầu vào”, chúng ta phải ăn đủ lượng iode cần thiết. Khi thiếu iode tuyến yên vẫn tiết ra kích giáp tố TSH (Thyroid stimulating hormone), tế bào nang tuyến phình to ra nhưng không có iode để “bắt” sẽ sinh ra bướu cổ.

Các bà mẹ mang thai thiếu iode có thể sinh con đần độn, nguy cơ sẩy thai, đẻ non, thai chết lưu…

Thiếu iode ở nước ta là một vấn đề của sức khỏe cộng đồng. Theo Viện Nội tiết trung ương, tỉ lệ mắc bướu cổ ở miền núi phía Bắc là 38%, miền núi Trung bộ 27% và Tây nguyên 29%.

Các kết quả nghiên cứu còn cho thấy cả vùng đồng bằng dù đã truyền thông và muối iode bán ở khắp nơi nhưng một số gia đình không có thói quen ăn muối iode.

Thống kê năm 2008 cả nước chỉ còn 70% gia đình dùng muối iode, giảm chừng 20% so với năm 2005 và số bệnh nhân bướu cổ đang tăng trở lại.

Vì thế việc truyền thông khuyến khích toàn dân sử dụng muối iode trong bữa ăn hằng ngày trở thành vấn đề quan trọng, thường xuyên. Các nước tiên tiến như Mỹ, 14 quốc gia châu Âu đã iode hóa toàn bộ muối ăn với hàm lượng vừa đủ theo phân vùng địa lý, sau khi đã nghiên cứu nguồn nước và thực phẩm ở vùng đó. Vì thế họ đã xóa sổ được bệnh bướu cổ. Chúng ta xem phim Hàn Quốc thấy họ ăn rong biển, một nguồn cung cấp iode thiên nhiên phong phú. Còn ở Nhật Bản người ta khuyến khích ăn cá biển mỗi tuần 2-3 lần.

Nếu thừa iode?

Cường giáp là cả một hội chứng bệnh lý phức tạp, hay gặp nhất là bệnh Grave (Basedow), ngoài ra còn có u tuyến độc giáp (Toxic Adenoma), viêm tuyến giáp (Thyroiditis), thừa iode do cung nhiều hơn cầu hoặc uống thuốc chứa iode thường xuyên...

Cường giáp thường TSH của tuyến yên tiết ra nhiều làm tăng cường quá trình “bắt” iode và kết quả là hormone tuyến giáp tăng cao.

Thường các triệu chứng của cường giáp rất phong phú, ồn ào:

- Tính khí thất thường, dễ nóng giận. Có người bị rối loạn tâm thần thể kích động.

- Đánh trống ngực, khó thở, tim đập nhanh.

- Cảm giác nóng trong người, ra nhiều mồ hôi, lúc nào cũng thấy mình bị sốt. Ra mồ hôi tay, mồ hôi nóng.

- Uống nhiều, tiểu nhiều, sụt cân nhanh.

- Mắt lồi, tay run.

- Tiêu chảy ngày 4-5 lần không kèm đau bụng.

Một số người cho rằng mình bị cường giáp do ăn nhiều muối iode cũng chưa có cơ sở khoa học. Theo các nghiên cứu, hằng ngày nếu chúng ta cung cấp đủ iode thì tuyến giáp sẽ thải ra chừng 280 microgram iode qua nước tiểu và mỗi ngày chúng ta mất 15 microgram iode trong phân. Đó là chưa kể hệ nội tiết có cơ chế điều hòa ngược.

Nếu lượng hormone tăng cao sẽ có tác dụng ức chế TSH làm tuyến giáp sản xuất thyroxin ít đi. Chỉ khi cơ chế này rối loạn (vì u độc, viêm hay có rối loạn từ não bộ) thì lập tức bài tiết hormone của các tuyến trong đó tuyến giáp cũng chịu chung số phận.